Andar e Aguzar. O entroido de Santa Marta de Moreiras

Logo dun pequeno descanso voltamos a visitar Santa Marta de Moreiras. Neste curto parágrafo, Ben-Cho-Shey fainos unha breve descrición de como era o entroido nesta parroquia de Pereiro de Aguiar aló polos anos 30. Non era moi diferente dos entroidos que hoxe se manteñen noutras comarcas ourensás ou nas do  sur de Lugo.

“O ENTROIDO

As entroidadasnon teñen logar somentes nos tres días do entroido, sinón que xa comenzan dúas semanas denantes. O domingo anterior ó do entroido chámase corredoiro, e o anterior a iste, é o fareleiro.

O corredoiro chámase así porque denantes había o costume de correr nise día un galo ou un carneiro, co fin de atinguilo e matalo, pra logo facer unha merenda entre os actores da carreira. Tal costume vai case perdido nesta parroquia e ainda pervive nas veciñas de Lañoá, Chaodarcas, Layoso e o Pinto.

No fareleiro levan os mozos de felos e de madamas. Os felos visten con traxes vellos e prendas de muller, como saias ou mandiles; levan un chapeo e a cara tapada cunha toquilla, e na mau unha meia ou bulsa, chea de borralla, ca que lle pegan á xente ou tamén lla botan na cara ás mozas a xeito de confetti.

As madamas van en parellas; un home e unha muller vestidos de branco con moitas fitas e puntillas e a cara tapada cunha mantilla branca. O felo vai facéndolles compaña e abríndolles camiño para que bailen. Levan acompañamento de mozas e mozos tocando pandeiros e acordeós, e diste xeito percorren os lugares devolvéndolle as visitas ás outras madamas.

Entre os pobos hai un grande intrés en que as madamas de cada lugar sexan as millor vestidas e que máis campen.“

 (Xosé Ramón e Fernández-Oxea, Ben-Cho-Shey: Santa Marta de Moreiras, 1969)

Santa Marta de Moreiras, contracapa

Andar e Aguzar. O patrimonio inmaterial (IV)

A semana pasada publicamos unha mostra dos refráns recollidos por Xosé Ramón e Fernández-Oxea na parroquia de Santa Marta de Moreiras. Onde hai refráns hai tamén adiviñas. Aquí tedes unha man delas.

ADIVIÑAS

1. Unha lona, longarela

Cunha punta na cotela.

2. Alto me miras,

comer me querías,

de ti salirá

quen me levará.

3. Eirexiña pequeniña,

sacristán revolvedor,

a xente, como é pequeña,

toda anda ó arredor.

4. Tacón sobre tacón,

tacón do mismo pano;

sinón cho digo

non acertas nun ano.

5. Catro mungantes

e dous apuntantes,

catro danzantes

e un tornamoscas.

6. O pai do tortobico

ten cara, cu e bico,

i os fillos do tortobico

non ten cara, cu, nin bico.

7. ¿Qué é unha cousiña, cousa,

que é blanca, coma a plata,

e plata non é,

e foza na terra

e porca non é?

8. ¿Qué é unha cousiña, cousa,

que ten dentes

e chama pola xente?

9. Que é unha cousiña, cousa,

longa, longa como unha soga

e ten dentes como unha loba?

10. No monte nace,

no monte se cría

e chega a casa

dando alegría.

 (Da tradición oral, recollido por Xosé Ramón e Fernández-Oxea, Ben-Cho-Shey en Santa Marta de Moreiras, 1969)

Santa Marta de Moreiras, contracapa

Non esquezades saciar a vosa curiosidade sobro este e  outros proxectos visitando a páxina do Museo Provincial de Lugo.

O diario, setembro de 1940. Da “rexeneración” do Estado; da frustración persoal.

Hoxe no diario, temos unha entrada moi interesante e extensa con  dúas reflexións demoledoras sobre o presente no que vive Ben-Cho-Shey e pode que tamén sobre o noso.

O día 29  de setembro de 1940, ao pouco de regresar a Cáceres, Xosé Ramón e Fernández-Oxea deixa escrita a súa contrariedade ante a ocupación das vacantes nos corpos do estado despois da depuración. Persoas escollidas polos vencedores ocupan os postos vacantes demostrando un desleixo sistemático, cando non un aproveitamento persoal dos recursos públicos. Pese a ser unha crítica ao suceder xeral, Ben-Cho-Shey céntrase neste caso no servizo de Correos, se ben en outras pasaxes describe a situación do ensino público primario, da universidade ou o ministerio de xustiza.

En cambio, na entrada do día 30 de setembro, Ben-Cho-Shey descarga toda a súa carraxe e frustración por ver os seus estudos adormentados nunha gabeta logo das dificultades, desconsideracións e aldraxes elitistas que tivo que superar para ver respectado o seu traballo académico,

29 de setembro, 1940

29 e 30 de setembro, 1940

30 de setembro, 1940

Transcrición:

“29.- Hoxe andan polas rúas “as do bote” poñendo chapas. Eu fágolle o desconto que adoito cando non podo librarme diste engorro. Por certo que o tal sablazo goza de tal popularidade que ata os mismos que levan a camisa azul se negan a dar os cartos a cambio da latiña. Craro que iles néganse con máis libertade que os que levamos a camisa limpa; con máis descaro quixen decir, porque eso da libertade é un pecado que padeceu España, mais que afortunadamente pra os mandós, xa non eisiste. Os non afiliados temos que valernos doutras mañas pra ceibarnos da socaliña! Tamén se observa que as rapazas que andan a pedir fano sin aquil entusiasmo do comenzo; agora van á forza, de mala gana e deseando acabar con unha angueira que teñen que cumprir queiras ou non queiras.

A depuración deixou sin pan – sin ese pan que Franco prometeu a todolos españoes- a milleiros de probes funcionarios pais de familia que eran unha verdadeira garantía para a boa marcha da máquina administrativa. As acusaciós que serviron de base para desbotalos foron cousas nimias, cando non verdadeiras canalladas. Dende logo, ningún saiu por falta de competencia nin de honradez pra desempeñar os seus cárregos, o que indica que pra o novo réxime esas dúas condiciós son cousas adxetivas.

Como proba irrefutable de que esto non é mera suposición sinón unha creencia dos desgobernantes, temos o xeito de sustituir aos infelices destituidos. Calqueira que se fíe desa andrómena de “por la patria, el pan y la justicia” creerá que pra reemplazar aos cesantes se escolleu xente honrada e con boa preparación. Pois nada de eso; moi lonxe da xusticia metéronlle os empregos na man aos “caballeros mutilados” e aos excombatientes, xente analfabeta i educada, na súa maioría, nesa maravillosa escola de vicio e latrocinio que é o tercio, e agora estanse tocando os resultados de tan escolleita selección.

O Corpo de Correos que tiña o orgullo de cumprir ata a eisaxeración a misión que o estado lle encomendara, está hoxe desfeito i entregado en maus de de toda clás de maleantes. Fai poucos días faltáronlle 600 ptas. en sellos ao carteiro encargado da venta diles, que lle decía abraiado aos seus xefes: “Pero esto nunca pasó en Correos!” Ao que lle respondía un: “Es que jamás tuvimos la gentuza que ahora nos rodea.” O Administrador principal tivo que tomar medidas pra evitar que os novos empregados arrincasen os selos das cartas. Os xiros non chegan ao seu destino porque se quedan con iles os carteiros postos polos totalitarios e como derradeiro exempro de honradez azul alá vai iste: Nomearon carteiro dun pobo desta provincia -coido que de Ceclavín- a un indeseable que era ademais “caballero mutilado”. A guardia civil, xustamente alarmada ante o feito, considerouse na obriga de informar aos xefes de Correos que o tal “caballero” era un ladrón moi conocido diles. Os xefes a sua vez diron conocemento do informe a Direición Xeral que, contestou dicindo olimpicamente que “aquel caballero había lavado con su sangre su anterior conducta”, e despois deste arresto patriótico-terciario, ficaron tan tranquilos. Mais ós poucos días o “caballero” lembrouse das incautaciós, que a título de botín estaba afeito a levar a cabo, e saiu arreando con dez mil pesetas que aínda non se sabe quen as pagará. Pra min non sería dúbida: debía pagalas o autor da frase do lavado. E velaí de que xeito tan alegre e tan honrado nos están facendo a España grande.

30.- Recibo as  fotografías de Santa Mariña de Esposende que han de ilustrar a desventurada monografía feita por min xa hai tantos anos sin conquerir que saia a luz púbrica. Á parte do traballo que acerca de esta eirexa pubriquei na “Zarpa” en evitación dun pisotón  que quería darme o finado Vázquez Pardo, fixen logo a dichosa monografía con ouxeto de que saira nos “Arquivos” adicados a Murguía, mais por aquel entón traspapelou o orixinal a bruxa do Risco  e tivo que agardar pra os seguintes. Na primaveira do 36 compúxose e tirouse por fin, mais viñeron os bárbaros e milagreiramente salvouse da destrucción que aquiles salvaxes fixeron de libros e pubricaciós galegas. Arredados unhos dos outros os amigos aterrorizados pola criminal persecución de que fumos ouxeto, perdín o rastro dos meus malfadados traballiños e ao cabo en agosto diste ano D. Xesús Carro enteirouse de que a Santa Mariña estaba feita e a falla somentes das láminas correspondentes. Procurei rescatar as fotos e agora terei que ver si conquiro rematala anque sospeito que a impresión sexa tan cara que non podia chegar a pagala.

Iste calvario sufrido pola cativa monografía de Esposende non é nin máis nin menos que o que corren tódolos meus traballos. A “Santa Marta de Moreiras”, que tanto traballo me deu e na que tiña postas tantas ilusiós, alá dorme nun caixón porque sempre houbo dificultades pra que saíra. Os caciques do Seminario, que en outras cousas tiraban os cartos, regatearon e cicatearon decote as pesetas pras miñas pubricaciós. Certo que eu non teño a autoridade do Cuevillas, máis nono é menos que a min sempre me trataron con desdén universitario marcadísimo e que me tiveron nun lugar subalterno do que somentes logrei sair a conta de grandes esforzos e de impoñerme, fora modestia, pola calidade do meu traballo. Mentras non fun Inspector miráronme por enriba do hombreiro e cando podía comenzar a facer algo viñeron os fillos do ñáñigo a botar por terra tódalas miñas ilusiós. E menos mal que salvei a vida”

Non esquezades saciar a vosa curiosidade sobre este e outros proxectos visitando a páxina do Museo Provincial de Lugo 

Andar e Aguzar. O patrimonio inmaterial (III)

Aquí vén a terceira entrega de Andar e aguzar dedicada á investigación e recolleita feitas por Ben-Cho-Shey no campo do patrimonio inmaterial. Tiramos de novo do libro Santa Marta de Moreiras, sin esquecer que Fernández-Oxea espallou ducias de traballos similares en diferentes publicacións durante a súa vida.  Logo de cantigas de reis e contos, é o momento dos refráns populares.

REFRÁNS

Amigo que non sirve e coitelo que non corta o perdelo pouco importa.

Ano de ameixas, ano de queixas.

Antes son os meus dentes que os meus parentes.

A rico non debas e a pobre non prometas.

Ben sabe o demo a quen atenta e a besta a quen leva.

Cando a canavela berra, marcha, galego, prá terra.

Dalle Dios pano a que non ten nocas.

Febreiro quente trai o diablo no ventre.

Lúa nova con tronada, vinte días de xornada, e si ós vinte non paróu hasta os sesenta chegóu.

Máis caga un boi que cen anduriñas.

Malos camiños non levan a boas terras.

Na terra dos lobos oubear como todos.

Non hai atallo sin traballo, nin rodeo sin paseo.

Non se pescan as troitas cas bragas enxoitas.

O mozo ben criado non fala máis que cando é perguntado.

Onde moitos cuspen, lama fan.

O grao temperao, ou palla, ou grao.

O que che é burro, tanto é eiquí como en Lugo.

O que lonxe vai casar, chata leva ou vai buscar.

O que moito mente, vai ó inferno de repente.

O que se pon debaixo da folla dúas veces se molla.

O que torto nace, tarde ou nunca endereita.

Ovella que berra, bocado que perde.

Rubieas ó mar, vellas a soellar.

Sardiña que o gato leva ben lambidiña vai.

Si con malvas te curas, pouco duras.

Si queres entrecosto, ceba o marrau no Agosto.

Vale máis un remendo mal posto que un burato ben feito.

Viño, que salte; queixo, que chore; pan, que cante.

Xiada na lama, auga na cama.

O que cala amola a quen fala.

(Da tradición oral, recollido por Xosé Ramón e Fernández-Oxea, Ben-Cho-Shey en Santa Marta de Moreiras, 1969)

Santa Marta de Moreiras, capa

Andar e aguzar. O patrimonio inmaterial (II)

Hoxe outra mostra extraída do Santa Marta de Moreiras: un conto. Un exemplo máis do seu traballo como etnógrafo e a súa preocupacion polo patrimonio inmaterial do país e pola situación da lingua galega.

“CONTO

Eran tres irmaus que decidirán sair polo mundo a se ganala vida e ningún diles sabía falar o castelán, cousa que os traguía moi cavilosos, pois tíñalles dito un veciño que correra moitas terras, que para se non morrer de fame era preciso falar ben o castelán.

Cando estaban discurrindo o que habían de facer, chegaron uns castelaos e púxeronse a latricar moi outo. Entón matinaron de se ir chegando a iles i escoitalos para deprender. Foi primeiro o máis vello i escoitóu que decían, nosotros. O home coidóuse sabido dabondo e, voltando moi contente unda os irmaus, díxolles:

—Xa sei falar o castelán; ouvínlles decir nosotros.

En vista do pronto e ben que o seu irmau deprendera, tamén foi alá o segundo, que chégou cando un dos castelaos decía: ahora mismo. E correndiño voltóu unda os seus gabándose de que il tamén deprendera o castelán.

—Xa sei decir ahora mismo, dixo todo fachendoso.

O máis cativo, pra non ser menos, tamén foi ó pe dos forasteiros e ouvíulles decir, está bien, co que xa se coidóu tan sabido como os seus irmaus.

Como xa sabían falar o castelán decidiron sair a correr mundo dispostos a se faceren ricos. Mais cando xa estaban en terras de Castela, toparon un día no camiño con un home morto e, como tiñan bo natural, deulles pena dil e collérono pra arredalo da estrada. Niste intre chegaron os garda civís e preguntáronlles:

—“¿Quién mató a ese hombre?”.

—Nosotros, respondéu o máis vello dos irmáns, para lucir os seus conocementos de castelán.

—“¿Cuándo lo han matado?”, volveron preguntar os civís.

—Ahora mismo¸ dixo o segundo, pra non se quedar atrás.

—“Entonces, dense Vds. por presos”, dixeron os gardas.

—Está bien, repricóu o máis cativo, tan satisfeito de ver o ben que se enxerguían con aquela xente.

Entón os civís prendéronos e leváronos a cadea, onde pagaron ca vida o aldraxe de esquencer a súa língoa pola allea.”

(Da tradición oral, recollido por Xosé Ramón e Fernández-Oxea, Ben-Cho-Shey en Santa Marta de Moreiras, 1969)

Non esquezades saciar a vosa curiosidade sobre este e outros proxectos visitando a páxina do Museo Provincial de Lugo.

Cartas e Documentos. A folla de servizos

Aquí tedes a dixitalización da folla de servizos de Xosé Ramón e Fernández-Oxea para o Ministerio de Educación. Nela aparecen os destinos que tivo primeiro como mestre (Cariño, Santa Marta de Moreiras e A Guarda) e logo de inspector (Lugo, Cáceres e Toledo) . Distínguese se os traslados son  derivados de un concurso ou de aprobar unha oposición e tamén unha nota especial coas siglas “O.J.T (Orden de la Junta Técnica)”  que sinala o momento no que, logo do expediente de depuración, a suspensión de emprego e soldo; incorpórase á Inspección de Educación en Cáceres, o 25 de Maio de 1937. Nunha futura edición desta sección mostraremos o expediente de depuración. Agradecémoslle de novo ao Arquivo Ben-Cho-Shey da Biblioteca da Deputación provincial de Ourense e á propia Deputación de Ourense todas as facilidades que nos deron para traballar cos seus fondos documentais públicos.

Lembrade saciar a vosa curiosidade visitando a páxina do Museo Provincial de Lugo

Folla de servizos (parte 1)

Folla de servizos (parte 2)

Andar e Aguzar. O patrimonio inmaterial

Hoxe, en Andar e aguzar, temos unha pequena mostra do Ben-Cho-Shey etnógrafo. No libro Santa Marta de Moreiras, estudo completo e multidisciplinar desta parroquia do concello de Pereiro de Aguiar, recolleu este canto de Reis. O traballo de campo foi feito nos anos 30 do século pasado; o libro publicouse en 1969.

REISES DO DOCAMPO

O papel é negro

i o tinteiro é branco

e morréulle a burra

ó José Docampo.

¡Ai, sí! ó José Docampo

¡Ai, sí! ó José Docampo.

I o José Docampo

Choraba por ela:

—Adiós, miña burra,

miña burra vella.

¡Ai, sí! miña burra vella.

¡Ai, sí! miña burra vella.

Miña burra vella,

miña compañeira,

¿quén che ha de levar

o millo a Nogueira?

¡Ai, sí! o millo a Nogueira.

¡Ai, sí! o millo a Nogueira.

O millo a Nogueira

non me dá coidado,

si non levo a burra,

levaréi o carro.

¡Ai, sí! levaréi o carro.

¡Ai, sí! levaréi o carro.

A burra, de morta,

requichóu o rabo.

¡Adiós!, miña sogra

i adiós, meus cuñados

¡Ai, sí! adiós, meus cuñados

¡Ai, sí! adiós, meus cuñados.

A burra, de morta,

rinchóu os dentes.

¡Adiós! miña sogra.

I adiós, meus parentes.

¡Ai, sí! adiós meus parentes.

¡Ai, sí! adiós meus parentes.

Da tradición oral, recollido por Xosé Ramón e Fernández-Oxea, Ben-Cho-Shey en Santa Marta de Moreiras, 1969

Non esquezades saciar a vosa curiosidade visitando a páxina do Museo Provincial de Lugo